MIKU I TË GJITHËVE

I vura vetes si detyrë që të shkruaj një libër për jetën e poetit e shkrimtarit Bilal Xhaferri, duke e titulluar "Miku i të gjithëve", por kjo nuk do të thotë se po kërkoj që të bëj polemikë me shumë shkrime të shkruara më parë nga studjues e krijues të ndryshëm, ose nga miqtë e të njohurit e tij.
Detyra ime është që të shpreh ca të vërteta të pamohueshme, ndaj po ju paraqes kujtime, copëza jetese, takime e biseda që Bilali ka pasur gjatë viteve të njohjes, lidhjes, miqësisë e bashkëpunimit tonë.
Ai ka qenë një miku im shumë i afërt, gjithashtu i dashuruari i një pjese të madhe të lexuesve, kritikëve, studjuesve, poetëve e shkrimtarëve të Shqipërisë. Për këto kam vendosur të shkruaj. Dhe kam bindjen se këto të vërteta do ia shtojnë edhe më shumë vlerat Bilalit si njeri e si talent i rrallë i fushës së letrave shqipe.

Njohja
Në kohën që u njoha me Bilalin nuk e kisha menduar se një ditë do të ulesha e do shkruaja për jetën e tij. Ndaj njohja jonë nuk ka një datë të caktuar saktë. Në të vërtetë unë e kisha hasur shpesh emrin e Bilalit në faqet e gazetave dhe revistave dhe e konsideroja si një tregimtar të talentuar dhe të paarritshëm.
Atë ditë sapo kisha lënë një cikël me vjersha në redaksinë e gazetës "Drita". Atëherë selia e Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë ndodhej në rrugën e Medresesë, më saktë në një kthesë në të majtë të Selvisë.
Po zbrisja shkallët. Diku në oborr poshtë një bredhi rrinte një djalë kaçurels, me flokë pak të anuar në të djathtë. Në dorë mbante një tufë me letra të bëra tub. Rrinte atje disi kokulur duke gërvishur tokën me majën e këpucës. (Një zakon i përhershëm i tij). Kur iu afrova, ngriti kokën e më përqendroi vështrimin, bëri të fliste, por unë ia mora fjalën:
- Do shkoni tek redaksia e gazetës "Drita"? Ngjitu se Dhimitër Xhuvani është vetëm… Por, më falni, kush jeni? - vazhdova për t’u prezantuar.
- Bilal Xhaferri, – ma ktheu ai me një gjysmë zëri.
Pata një stepje dhe ngërçi m’i mbylli fjalët. Përpara kisha tregimtarin që e admiroja së tepërmi. Muaj më parë, në revistën "Nëntori", pata lexuar tregimin e gjatë "Rrugë dhe fate". Vetëm ata që e njohin këtë tregim më japin të drejtë... Po rrija përballë tij si guak…
Ai e ndjeu hutimin tim dhe për ta ndryshuar gjëndjen pyeti:
- Po ti, kush je?
- Namik Mane, – ia ktheva.
Bilali më buzëqeshi, më zgjati dorën dhe, mbas atij shtrëngimi duarsh, të dy e kuptuam se do të bëheshim shokë dhe miq të afërt me njëri-tjetrin…


Vath Koreshi
Vathi atëherë punonte si redaktor në gazetën "Zëri i Rinisë" dhe përgatiste një faqe të veçantë letrare që botohej një herë në dy javë, të shtunave. Ne, letrarët e rinj, kishim dëshirë të madhe që të botonim në të, po ja që talentin nuk e kishim të njëjtë dhe mundësitë për botim po ashtu. Vathi gjithmonë mundohej që t’u shtonte besimin në vetvete letrarëve. Ndonjëherë, kur ndonjë shkrim s’i pëlqente, na bënte vërejtje me takt për të mos na demoralizuar. Ndërsa për shkrimet që i pëlqenin nuk e fshihte simpatinë.
Bilali dhe unë patëm çuar para disa ditësh nga një cikël me vjersha. Atë ditë unë pata një punë në Tiranë dhe shkova edhe në redaksinë e "Zërit të Rinisë" për të pyetur për fatin e tyre. Mbasi u interesova për vjershat e mia, pyeta edhe për ciklin poetik të Bilalit.
Vathi u ngrit e më shoqëroi nëpër korridorin e gjatë e të gjerë të selisë dhe, duke lëvizur poshtë e lartë, nisi të më recitojë vjershën "Balada çame", që mbas vitesh u bë e famshme. Kjo vjershë, e shoqëruar dhe me disa të tjera, u botua në "Zërin e Rinisë", në 10 shtator 1966, me titullin "Baladë".
Po e përsëris: Vjersha ishte mësuar përmendësh nga redaktori i nderuar, i ndjeri Vath Koreshi, para se të botohej. Ç’nder për Bilalin!…


Bilal Xhaferri, Adriatik Kallulli dhe unë

Së bashku me Bilalin kishim çuar në ndërmarrjen botuese "Naim Frashëri" nga një vëllim me vjersha, të cilët, mbasi kaluan procedurën e zakonshme të reçensimit, ndodheshin në zyrën e redaksisë. Atëherë redaktori i poezisë ishte miku ynë Adriatik Kallulli. Ai na thirri me urgjencë që të shkonim e të takoheshim me të.
…Po ngjisnim shkallët e ndërmarrjes botuese, kur, nga kati i tretë, po zbriste piktorja e nderuar, Safo Marko.
Me të parë Bilalin, ajo thirri:
- Ku je, o Bilal Xhaferri, se, me novelën "Përtej largësive", ke çmendur pleq e të rij.
Bilali u takua me të, ndërsa unë shpejtova lëvizjet e këmbëve dhe u gjenda tek zyra e Adriatikut. Më pas erdhi Bilali.
Adriatiku, ashtu si gjithmonë impulsiv, na vuri të dyve mes krahëve dhe, duke dalë nga zyra e tij, u tha kolegëve që të mos e shqetësonin, vetëm në rast tepër urgjent dhe, ashtu të tre, u futëm në një zyrë të lirë. Adriatiku, pa e zgjatur, nisi të flasë për dy vjersha që Bilali i kishte futur në vëllim.
- Këto duhet t’i heqësh patjetër se të dëmtojnë seriozisht dhe nuk duhet të marrësh më kurajo për t’i çuar nëpër redaksi.
Mua më kujtohen shumë mirë ato vjersha. E para kishte si subjekt një punëtor, i cili, mbasi ka marrë rrogën e 15 ditëshit, i sjell lekët nëpër duar duke folur me vete: "Ku t’i çoj unë këto, unë i kam borxh të gjitha".... E dyta: Një djalë, mbasi ka mbaruar beteja e Torviollit, ose e Beratit, (këtë nuk e mbaj mend mirë), kërkon mes të vrarëve trupin e babait të tij, por nuk e gjen. (Babait të Bilalit nuk i dihet ende varri)…
- Ne e dimë se ti ke babain të pushkatuar – i tha Adriatiku. - Dikujt mund t’i shkoj mendja se po aludon për të.
Ata që nuk i njohin ato kohëra dhe që lexojnë sot këto rrjeshta kanë të drejtë të thonë: "E po ç’ka këtu për të fshehur?!"…
Ndërsa ne themi: Me ato motive, burgu ishte pak…
Mbyllja në dhomë e të treve kishte edhe një qëllim tjetër. Vëllimi i Bilalit duhej futur sa më shpejt në shtyp. Adriatiku i njihte mirë nevojat e Bilalit për lekë. Procedura e shpejtuar bënte që Bilali të merrte një paradhënie.
Librit, që të futej në shtyp, i duhej një titull i përshtatshëm. Bilali nuk e kishte atë. Dhe ne, të tre, të mbyllur në atë zyrë, duke i dhënë mendime dhe njëri-tjetrit, krijuam vjershën "Lirishta e kuqe", me të cilën i vumë titullin vëllimit…
Bilali e mori paradhënien, por ngjarjet u vështirësuan. "Lirishta e kuqe", u botua, por nuk doli në qarkullim. U ndalua, u kthye në karton…

Eglantina Mandia dhe kamarjeri i kafe "Krusalit"
Ishte botuar vëllimi me tregime "Njerëz të rinj, tokë e lashtë". Autori i këtij libri u bë shpejt admirues i lexuesve të shumtë. Në qarqet letrare pyesnin: Kush është Bilal Xhaferri, ky talent i panjohur, i heshtur, me arsim të gjysmuar?!… Thuhej se shtronte dhe asfaltonte rrugët e veriut të Shqipërisë…
Eglantina Mandia, tregimtaria e suksesshme e atyre viteve, i kërkoi shoqes së saj, Donika Omari, redaktores së vëllimit "Njerëz të rinj, tokë e lashtë", ta njihte me Bilalin, në se ai do të vinte ndonjëherë në redaksi. Krijuesit kanë gjithmonë dëshirë që të njihen me njëri tjetrin e të shkëmbejnë mendime e përvojat, sidomos me shkrimtarë me vlerat e Bilalit…
Me të mbërritur në Tiranë, nisi një shi i imët. Ne u futëm tek kafe "Krusali" që të prisnim të pushonte shiu. Unë zura një tavolinë. Bilali nuk u ul, ndenji në këmbë.
- Sa qef ke që të shtrohesh, – m’u drejtua mua, - çohu, unë kam lënë orar me Eglantinën dhe nuk dua që të më presë.
Unë iu luta Bilalit që të mos e shoqëroja. I thashë se do ta prisja në kafe, sado që të vonohej…
Ishin ditët e mia më të trishtuara… Ato ditë, kisha mësuar se vëllimi im me vjersha "Lirikat e ushtarit", qe pezulluar në shtyp dhe nuk më kishin dhënë shpjegime përse. Redaktorët e gazetave po më prisnin ftohtë dhe unë vetë po i shmangesha përballjes me ta… Nuk doja të besdisja njeri…
Bilali u bind. U nis vetëm.
Të moshuarit e dinë, se kafe Krusali ka qenë një ndërtesë në krah të Bankës Kombëtare, në sheshin e madh të Tiranës, ndërsa ndërmarrja botuese "Naim Frashëri" tek "21 Dhjetori". Pra, ishte një distancë e konsiderueshme për Bilalin, ndërkohë ishte dhe pa çadër.
Me të dalë Bilali nga lokali, shiu u shtua edhe më shumë. Mendova se mund të kthehej ose ka gjetur ndonjë strehë…
I kërkova kamarierit që të sillte një teke fërnet dhe, mbasi rehatova qëndrimin, nxorra një libër e nisa ta shfletoj… Është çudi se krijuesit gjithmonë e shfaqin shpejt veten…
Me të ardhur kamarieri më pyeti se kush isha dhe për punën që bëja.
Unë u prezantova. Kamarieri, një mesoburrë, bëri sikur më njihte, por, kur i fola për Bilalin, u ngazëllua. La tabakanë në një tavolinë tjetër, u ul pranë meje dhe më zuri të më fliste për tregimet "Purpurani", "Largimi", "Përtej largësive", "Në rrugë"...
- Si?!… Ai që rrinte në këmbë, ishte Bilali?! – më thoshte me habi. - Sa do doja të prezantohesha me të…
- Mos u merakos! – e sigurova unë. - Mbas pak do të vijë këtu… Unë Bilalin po pres, - vazhdova.
Koha e pritjes m’u duk e shkurtër, mbasi kamarieri fliste e fliste me një pasion të admirueshëm.
Me të hyrë Bilali në lokal, m’u duk se pashë një njeri të tjetërsuar. Ai qe lagur deri në palcë…
- Si je bërë kështu?! - i thashë. - Pse nuk prite të pushonte shiu?…
- Ti e di se unë nuk dua të le njeri të më presë, - ma ktheu.
- Hajde tani, hiqe xhaketën që të thahet, - vazhdova si me urdhër.
- Pse, këtu do zhvishem?! – ma ktheu si me habi.
Kamarieri erdhi shpejt e shpejt se Bilali rritne ende në këmbë.
- Vëre xhaketën në karrigen përballë sobës… Merre edhe peshqirin që të thashë flokët, se nuk na besdis, – ndërhyri kamarieri.
- Hajde, mos u druaj! - thashë unë se kamarierin e ke simpatizantin e tregimeve të tua.
Në mes të lokalit ishte një sobë komode me tulla të kuqe. Kamarieri i shtoi dru. U ndez një zjarr i madh.
Unë kërkova një fërnet tjetër. Bilai mori një çaj me biskota. U ndjemë si në mjedis familjar.
- Ç’thoshte Eglantina? – e pyeta më vonë.
- O, i vlerësoi së tepërmi tregimet e mia, më bëri me turp, - tha ai me dhysmë zëri.
- Po si vajzë, si t’u duk?! – e pyeta përsëri.
(Unë nuk e kam njohur asnjëherë Eglantinën)… Ishim të rinj atëherë… Na lejohej që të bënim edhe pyetje të tilla…
- Do doja më mirë të bëja një libër tjetër me tregime se sa të më shihte ashtu, si një mi i lagur, - ma ktheu.
Në fund, mbasi Bilali u tha dhe shiu kishte pushuar, u ngritëm për të dalë. Unë bëra të paguaja.
- Nderi është i imi, – tha kamarieri, duke më ulur dorën.
Unë u skuqa në fytyrë… Në të vërtetë, ajo pritje nuk mund të paguhej…

Dritëro Agolli
Në vitet ’70, mbas kthimit nga internimi, pata një prodhimtari të madhe krijuese. Lëvroja tregimin e shkurtër. Miqtë e mi, Bardhyl Agasi, Sotiraq Gjordeni e Petraq Risto, aty-këtu, në biseda me persona të ndryshëm, rrisnin vlerat e mia si njeri e shkrimtar, duke më ndezur dëshirën e madhe për të botuar. Gjithashtu ata m’u imponuan për të kërkuar të drejtën e botimit...
Në mesin e vitit 1966, mbas miratimit për botim të vëllimit me poezi "Lirikat e ushtarit", për çudi, jo që nuk ma botuan librin, por më hoqën edhe të drejtën e botimit. Pra, unë kisha afro 10 vjet që nuk më lejohej të botoja.
Kështu, i nxitur edhe prej shokëve, mora guximin dhe shkova të takoja Kryetarin e Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë, Dritëro Agollin.
U ula në klubin e Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë dhe, si gjithmonë, ia nisa me gotat e fërnetit. "Akooli e mbyt ndrojtjen", kam shkruar dikur në një nga tregimet e mia…
Diku në një tavolinë, pak më tej, qe ulur edhe Dritëroi. Unë ktheja gotat e fërnetit i vetëm. Dikur pranë meje kaloi Dritëroi. Dikush i kishte folur për mua.
M’u afrua.
- Namik Mane? - tha. - Kam dashur të të njihja…
- Unë për t’u takuar me ju, kam ardhur, - ia ktheva me ndrojtje, - por ja, kam pirë ca, – vazhdova si me turp.
- Epo, mirë ke bërë, - qeshi Dritëroi, - kur të mbarosh po të pres në zyrë, - shtoi dhe u largua.
Nuk u vonova shumë. Dritëroi derën e zyrës e kishte lënë hapur dhe hyra lirshëm. U ula në kolltukën përballë tij dhe nisa të shpreh kërkesën time: Pra, kërkoja që të më kthenin të drejtën e botimit.
Ndërsa po flisja, në zyrë hyri Anastas Kondo, ish Sekretar i Partisë i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë.
Dritëroi na prezantoi. Anastasi mori menjëherë pjesë në bisedë, duke thënë:
- Po ti ke qenë mik i afërt i Bilal Xhaferrit?… Me të tilla kondita ne e kemi shumë të vështirë të të ndihmojmë…
- Miq të Bilal Xhaferrit kemi qenë të gjithë! - ndërhyri Dritëroi…

Namik Mane

MIQ MOS E HARRONI ÇAMËRINË!

Fjalën time sot nuk po jua drejtoj juve nëna, baballarë, vëllezër, nipër e motra çame. Ju jeni kudo brenda meje. Ne jemi pjellë e njëri tjetrit. Ndaj, nuk e shoh të udhës t’i drejtohem vetes sime.
Dua t’ju drejtohem juve, miqve e dashamirëve të Çamërisë.

Padrejtësitë janë të shumta dhe të ndryshme, ato mund t’i bëhen një populli, një krahine dhe një individi. Padrejtësitë që i bëhen individit mund të mbeten të pandreqshme dhe mund të shuhen bashkë me individin. Jeta është e shkurtër!… Po kurrë padrejtësitë, që i bëhen një populli nuk mund të mbeten të harruara. Se brezi ia lë brezit… Populli nuk harron…

A mund të mbetet e harruar çështja çame? Interesat e politikës greke e duan të tillë. Ndofta dhe një pjesë e politikanëve shqiptarë nuk duan të merren me këtë problem. Ata i kalojnë tanget këtij problemi. Ne, çamrit, nuk pajtohemi me këtë qëndrim. Mjaft kemi heshtur, mjaft kemi duruar dhëmbjen në gjoks, mjaft me kujdesin e tepruar, me kujdesin se mos prekim qeveritë, qeveritë që tërë jetën na kanë tradhtuar, qeveritë që tërë jetën na kanë harruar. Nuk jemi kundra maturisë, nuk jemi kundër kujdesit. Por sot, çamrit, kujdesi i tepruar i plogështon…
Jemi një popull muhaxhir i shpërngulur me dhunë. Jemi rasti më tipik në botë. Afro njëze përqind e popullsisë e masakruar, e gjithë pasuria e grabitur. A ka rast më tipik se ky? Në këtë klimë vëllazërimi të popujve a nuk duhet që ju, o miq, të merreni me këtë çështje?

Presim ne, çamrit, pranë radiove, televizorëve se mos dëgjojmë ndonjë fjalë për Çamërinë tonë të dashur. Një fjalë e mirë e juaja na ringjall, na jep forca.

Ja, këto ditë, fjalë shpresëdhënse kemi dëgjuar, fjalë që janë bërë balsam për zemrat e plagosura të çamëve. Këto vijnë nga vendi më demokratik në botë, Amerika, por ka dhe thënie dhe kundërthënie të tjera, që i thellojnë më shumë plagët tona. Kështu do të mbetemi me plagë?!
Po ju drejtohem juve, o miqtë tanë, tregoni urtësinë tuaj, pjekurinë tuaj, humbni ca kohë që të njiheni me të vërtetën çame. Ajo flet vetë, ne kërkojmë ta vështroni këtë. Të mbroni të drejtat elementare të njeriut.

Si thoni? A ka të drejtë qeveria greke të na mohojë pronat? A ka të drejtë të na mohojë atdhesinë?

A kishte të drejtë qeveria e Enver Hoxhës, në vitin 1953, që, pa na pyetur, na ndërroi nënshtetësinë? Pse u bë ky veprim, nga ç’motive? Ç’prapaskena janë luajtur në ato vite në dëm të popullit çam? Këto pyetje duan përgjigje.

Sot qeveria greke pretendon se problemi çam është harruar dhe nuk ekziston duke nxjerrë arsyetime absurde qesharake: Gjoja se çamrit paskan qenë bashkëpuntorë të fashizmit gjatë Luftës së Dytë Botërore dhe si të tillë janë dënuar me humbjen e së drejtës për t’u kthyer në atdhe, janë dënuar me humbjen e pasurisë. "Bukur!" Diplomacia greke!

Të mendojmë për një çast se dy a tre çamër kanë bashkëpunuar me fashizmin. A nuk ka pasur edhe nga grekërit bashkëpuntorë me fashizmin?! Po pastaj? Duhet të dënohen bijtë e tyre, do dënuar një popull i tërë?! Bravo demokracia greke!

Ne kërkojmë të vihen në vend të drejtat tona. Të na kthehet nënshtetësia, të jetojmë pranë vëllezërve tanë grekë. Ta dini mirë, miqtë i kemi me mijëra, ndërsa armiqtë me numra.

Bëni një udhëtim në veriperëndim të Greqisë. Do dëgjoni se ende flitet një çamshe e kulluar. Do ju tregojnë histori të dhëmshme themelet dhe muret e rrëzuara të shtëpive tona, do ju flasin varret e gjyshërve e stërgjyshërve tanë, varret e tyre kërkojnë varret tona.

Janë ende gjallë ca pak baballarë tanë, që po kërkojnë të flasin me ju. Jemi gjallë ne, bijtë e tyre, që e njohim mirë shtrirjen e Çamërisë. S’kemi nevojë për harta, s’kemi nevojë për tapira, i dimë saktë sinoret tona. Po ne kërkojmë mbështetjen tuaj humane, o miq, kërkojmë urtësinë tuaj, kërkojmë t’i hidhni një vështrim problemit çam dhe do shikoni se është mbushur plot e përplot me të vërteta.

Namik Mane